Підручник з Польської мови (профільний рівень). 10 клас. Іванова - Нова програма

§ 35. Jak trafnie wybrać właściwy styl?

Jeśli chcesz właściwie ocenić sytuację komunikacyjną, powinieneś odpowiedzieć sobie za każdym razem na parę pytań:

a) Do kogo mówię lub piszę? Jaki stosunek łączy mnie z adresatem? Weź w szczególności pod uwagę:

• rangę społeczną rozmówcy, wynikającą m.in. z jego wieku (dorosły, rówieśnik, dziecko, osoba ode mnie starsza) i roli społecznej (rodzice, przełożeni, nauczyciel, kolega);

• stopień wzajemnej zażyłości (nieznajomy, znajomy, osoba bardzo ci bliska);

• typ kontaktu: oficjałny, np. gdy rozmówcy reprezentują pewne instytucje społeczne, urzędy (dyrektor, urzędnik, sędzia, policjant), lub nieoficjalny, indywidualny, właściwy życiu codziennemu. Tu ocenę ułatwi ci rozstrzygnięcie, czy do rozmówcy możesz zwracać się przez „ty” (sytuacja nieoficjalna), czy musisz stosować tytuły grzecznościowe pan, pani, państwo (sytuacja oficjalna). Wypowiadając się w sytuacji oficjalnej, grasz pewną rolę społeczną, musisz więc dopasować swój język do przyjętych w społeczeństwie konwencji. W sytuacji nieoficjalnej twój język może być swobodniejszy i bardziej spontaniczny.

b) Czy planuję wypowiedź ustną czy pisemną?

Przygotowując wypowiedź pisemną, możemy ją gruntownie opracować, wielokrotnie poprawiać. Nie będziemy mieć jednak żadnej kontroli nad tym, jak zostanie ona odebrana, czy zgodnie z naszymi zamiarami, czy nie. Dlatego potrzebna tu jest wyobraźnia - pisząc do kogoś, musimy starać się wyobrazić sobie ewentualne reakcje odbiorcy, wziąć pod uwagę jego oczekiwania i stan wiedzy. Pamiętaj, że odpowiedzialność za słowo pisane jest znacznie większa niż za mówione. Tu nie możesz się tłumaczyć: „to było przejęzyczenie; wymknęło mi się nieopatrznie; przepraszam, nie to chciałem powiedzieć”.

Wypowiedź ustna nie pozostawia zwykle zbyt wiele czasu do namysłu, ale za to możesz bacznie śledzić reakcje odbiorcy i na bieżąco korygować kształt swego komunikatu, możesz posiłkować się mimiką, gestami i odwołaniami do tego, co bezpośrednio dzieje się wokół was.

c) Jakie okoliczności towarzyszące wypowiedzi są dla mnie ważne?

W toku wypowiedzi, zwłaszcza ustnej, mówiący musi panować nad wieloma szczegółowymi czynnikami, które mogą usprawnić lub zakłócić porozumiewanie się. Swoją wypowiedź każdorazowo dostosowujemy do niepowtarzalnej, jednostkowej sytuacji, czasu, miejsca, tematu rozmowy, do tego, co było powiedziane wcześniej lub jest już wiadome, i do tego, czego zwykle spodziewamy się w danych okolicznościach. Bierzemy pod uwagę zwłaszcza aktualny stan psychiczny odbiorcy. Jego zdolność koncentracji, nastawienie do nas i do tematu.

Są takie sytuacje, w których łatwo przewidzieć językowe zachowania odbiorcy. Zwróć uwagę np. na pewne językowe rytuały obowiązujące w wojsku, kościele, szkole, podczas zakupów w sklepie. Najczęściej jednak rozmowa i towarzyszące jej okoliczności są nieprzewidywalne. Dlatego nadawca, chcąc wysławiać się stosownie, musi być wrażliwy na otoczenie, spostrzegawczy, musi umieć odbierać i interpretować właściwie wszelkie docierające do niego informacje.

Krótko mówiąc - potrzebne jest osobiste wyczucie sytuacji, takt językowy.

d) Jaki będzie temat i cel mojej wypowiedzi?

Wszelkie środki językowe trzeba dobierać stosownie do tematu wypowiedzi. Zycie składa się przecież ze spraw różnej wagi. Treścią przekazu mogą być rzeczy błahe, dotyczące banalnych codziennych zajęć, np. jedzenia, ubrania, zakupów, rozrywek, podróży, jaki sprawy wagi ogólnoludzkiej, tyczące sensu egzystencji człowieka, np, miłość, cierpienie, śmierć, Bóg. Sam temat narzuca więc określony styl.

W starożytnej retoryce rozróżniano trzy rodzaje stylu, zależnie od okoliczności wypowiedzi, celu, osób uczestniczących i gatunków wypowiedzi.

Styl wysoki albo wzniosły rezerwowany był dla tematów podniosłych, dotyczących ludzkiego losu, wyroków boskich, i był właściwy wypowiedziom o największej sile oddziaływania, mającym wzruszyć odbiorcę, wręcz wstrząsnąć nim. Wypowiedź w stylu wysokim miała być starannie dopracowana, ozdobna, olśniewająca bogactwem środków językowych, nasycona emocjami. Wygłaszano w nim np. mowy publiczne na tematy ogólnospołeczne wielkiej wagi.

Styl niski albo prosty przeznaczony był do podejmowania tematów powszednich, z życia zwykłych ludzi. Miał być celowo skromny, pozbawiony wyszukanych figur stylistycznych i komunikatywny. Zalecano stosowanie go do celów dydaktycznych, np. w przeprowadzaniu dowodów, pouczaniu, dyskusjach i listach.

Styl średni albo umiarkowany odwoływał się do zasady złotego środka, wyważając wszelkie skrajności stylu wysokiego i stylu niskiego. Miał być ozdobny, ale w miarę.

Występował np. w mowach okolicznościowych, obliczony był na wywołanie u odbiorców estetycznej przyjemności.

Omówione czynniki zewnętrzne towarzyszące wypowiedzi zmuszają nas do wyboru środków językowych z ograniczonego repertuaru. Nie użyjemy przecież słów buźka, rozróba, frajer w uczonej rozprawie, nie będziemy ozdabiać oficjalnego poważnego przemówienia wtrętami super,fajno, niema sprawy, nie zwrócimy się do kolegi słowami niniejszym proszę uprzejmie o pożyczenie ołówka.

W przeciwnym razie padniemy ofiarą niepowodzenia komunikacyjnego, możemy się ośmieszyć lub obrazić kogoś.

Stosowność to dopasowanie języka:

— do tematu i celu — o czym mówię? po co o tym mówię?

— do sytuacji — do kogo mówię, w jakim miejscu i czasie? w jakich okolicznościach?

— do formy przekazu i gatunku wypowiedzi — mówię czy piszę? jaką formę chcę nadać swojej wypowiedzi?