Підручник з Польської мови (профільний рівень). 10 клас. Іванова - Нова програма

§ 20. Wyrazy o znaczeniu przeciwnym – antonimy

Istnieją wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, czyli antonimy Kontrast znaczeniowy uwydatni się, gdy zestawimy je w pary, np. duży - mały, wysoki - niski, bogaty — biedny, prawda — fałsz, życie — śmierć, mądrość głupota. System językowy umożliwia również tworzenie antonimów metodami słowotwórczymi, za pomocą odpowiednich formantów, np. bezpieczny-niebezpieczny, pośredni — bezpośredni, odbywać — zakrywać, przybywać — ubywać. Niektóre słowa mają więcej niż jeden antonim, w zależności od kontekstu.

Treści przymiotnika lekki przeciwstawia się zarówno znaczenie wyrazu ciężki, np. lekki bagaż — ciężki bagaż, lekka praca — ciężka praca, jak i poważny, np. muzyka lekka — muzyka poważna, lekka choroba - poważna choroba, a nawet ciepły, np. lekka kurtka — ciepła kurtka, czy silny, np. silny wiatr — lekki wiatr. Istnieją też pary: ślepy (szczeniak), ślepy (gniew) — kontrolowany (gniew), ślepa (ulica) — otwarta (ulica), czyli (ulica) mająca wylot, ślepy (nabój) — ostry (nabój). Nie są natomiast antonimami wyrazy, które nie mogą wystąpić w podobnym znaczeniu w takim samym kontekście. Mówimy np. ciche porozumienie, ale nigdy głośneporozumienie, chociaż cichej melodii przeciwstawiamy głośną melodię.}est wyrażenie mokra robota, na oznaczenie przestępstwa, w którym w grę wchodzi zabójstwo, ale nie ma suchej roboty. Podobnie blademu strachowi nie odpowiada strach rumiany, a czarnej rozpaczy, np. biała rozpacz.

Antonimia jest wykorzystywana często jako środek artystyczny w literaturze, gdyż operowanie kontrastem wzmacnia siłę ekspresji. Staje się też źródłem wielu dowcipów słownych.

Jeżeli chcemy znaleźć właściwe antonimy, czyli słowa o znaczeniu przeciwnym, możemy skorzystać ze Słownika antonimów.

ZAPAMIĘTAJ

Antonimyto wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym. Ich obecność w słownictwie pozwala operować kontrastem dla wzmocnienia funkcji ekspresywnej i artystycznej (estetycznej) wypowiedzi. Ponieważ niektóre wyrazy mogą występować w różnym kontekście, który zmienia ich znaczenie, powstaje zjawisko antonimii kontekstowej.

167. Z jakimi wyrazami o znaczeniu przeciwstawnym możesz połączyć w pary podane rzeczowniki?

dzień - .......

sen - .......

woda - .......

praca - .......

radość - .......

skąpstwo - .......

168. Z jakimi rzeczownikami może łączyć się przymiotnik sfory i jakie antonimy przeciwstawiają mu się w zależności od kontekstu?

169. Uzupełnij brakujące antonimy.

jasna noc — .......noc

proste zdanie — .......zdanie

jasny wykład — .......wykład

prosta linia — .......linia

prosty mechanizm — .......mechanizm

170. Do podanych wyrazów dopisz antonimy,

elegancki —

spontaniczny —

ponury —

chytry —

nieśmiały —

odważny —

171. Które pary nie mają antonimów kontekstowych?

biała chmura

jasny pan

złote serce

drogi płaszcz

biała broń

jasne włosy

złoty pierścień

drogi przyjaciel

172. Jaki efekt osiągnął autor aforyzmu Stanisław Jerzy Lec, wykorzystując wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym?

Otyli żyją krócej. Ale jedzą dłużej.

(S. J. Lec, Myśli nieuczesane)

173. Które wyrazy zostały użyte przez poetę ze względu na kontrast (przeciwstawność) znaczenia? Na czym polega tutaj antonimia? Jaki daje efekt?

Noc jak bas.

Księżyc wysoko jak sopran [...]

(К. I. Gałczyński Sanie)

Frazeologizmy. Mówiąc czy pisząc, wywołujemy z pamięci nie tylko pojedyncze słowa, ale też całe ich zestawy: połknąć bakcyla, mieć coś w małym palcu, ośla ławka, nauka nie poszła w las, uczył Marcin Marcina... itp. Są one powszechnie znane przez mówiących i prawie jednakowo przez nich rozumiane. Te utrwalone zwyczajem językowym utarte połączenia wyrazowe to związki frazeologiczne.

1. Rozumienie związku frazeologicznego nie wynika bezpośrednio z rozumienia treści jego składników! Ktoś, kto zna znaczenie czasownika połknąć l rzeczownika bakcyl ‘bakteria, nie musi rozumieć znaczenia związku połknąć bakcyla ‘namiętnie się czymś zainteresować’. Sens całości nie jest bowiem sumą znaczeń poszczególnych wyrazów, lecz ustalony jest z góry na mocy społecznej umowy (konwencji). Dlatego znaczenia każdego frazeologizmu trzeba się uczyć, tak jak się uczy znaczenia każdego nowo poznanego wyrazu. Dosłowne rozumienie frazeologizmu jest błędem świadczącym o niedostatecznej znajomości języka. Gdyby ktoś interpretował zwrot połknąć bakcyla jako dosłowną czynność połykania bakterii, myliłby się tak samo, jak ten, kto próbując rozwikłać trudny problem, rzeczywiście łamał sobie głowę.

2. Frazeologizmy ożywiają tekst, urozmaicają go i uplastyczniają, nadają wypowiedzi odcień emocjonalny. Stąd ich częsta obecność w języku potocznym (tu ujawniają humor mówiących) oraz w innych stylach wymagających ekspresji: retorycznym, publicystycznym. Są wyrazistym środkiem stylistycznym w tekstach literatury pięknej. Jeślibyśmy próbowali zastąpić zwrot co we mnie siedzi (Nie da się im wyjaśnić, co we mnie siedzi. No i co z tego? — Lord Jim) tożsamym z nim jaki jestem, zachowalibyśmy sens, jednak coś straciłby na tym opis rozważań bohatera i jego charakterystyka.

Typy związków frazeologicznych ze względu na ich budowę

WYRAŻENIA	ZWROTY	FRAZY
wilczy bilet święta krowa dziesiąta muza szklany ekran z krwi i kości	zachować / stracić twarz dochować wiary puścić płazem brać nogi za pas popuścić / przykrócić wodze	co za dużo, to niezdrowo pies z nim(i) tańcował nie wywołuj wilka z lasu o wilku mowa... czas to pieniądz

3. Jakie są źródła frazeologizmów i czy obecne są tylko w naszym języku? Utarte związki frazeologiczne mogą mieć różny rodowód: mitologiczny (pięta achillesowa), historyczny (kości zostały rzucone), biblijny (zamienić się w słup soli), literacki (oto jest pytanie), publicystyczny (wojna na górze). Tworzy się je również na bieżąco, z doraźnych, wymyślonych przez kogoś połączeń, które potem podchwycone i często powtarzane, usamodzielniają się i wchodzą do słownika wspólnego wszystkim mówiącym (jestem za, a nawet przeciw). Pochodzenia większości z nich trudno dziś dociec.

Będąc świadectwem historii, obyczajowości i sposobu myślenia ludzi, frazeologizmy mogą być wspólne wielu językom europejskiego kręgu kulturowego albo właściwe tylko jednej wspólnocie mówiących: Te ostatnie, typowe dla określonego języka i nieprzekładalne, nazywa się idiomami.

4. Posługując się związkami frazeologicznymi, trzeba uważać, by nie naruszać integralności tych połączeń. A więc:

• nie uzupełniać ich niepotrzebnymi składnikami -jestem na świeżo po lekturze... (bez: na);

• nie usuwać żadnego składnika — wcisnąć swoje grosze (brak: trzy);

• nie przestawiać kolejności składników — pisane na wodzie (zamiast: na wodzie pisane);

• nie wymieniać składników - trzymać palec na pulsie (zamiast: rękę))

• nie zmieniać ich formy morfologicznej - brać się za barki (zamiast: bary))

• nie krzyżować dwóch poprawnych frazeologizmów - w każdym bądź razie (w każdym razie i bądź co bądź))

• nie umieszczać w nieodpowiednim kontekście - grubo ciosana... dyplomacja.

POPRAWNIE PO POLSKU:	TAK NIE MÓW:
niemniej jednak chodzi o to na razie z rzędu, po kolei jak dalece, w jakim stopniu tymczasem, w tym czasie jakkolwiek by było przede wszystkim od czasu do czasu o to właśnie chodzi; w tym sęk	tym niemniej rzecz w tym póki co pod rząd na ile w międzyczasie jak by nie było w pierwszym rzędzie od przypadku do przypadku tu leży pies pogrzebany

174. Nazwij i opisz różnice pomiędzy następującymi wyrazami i wyrażeniami:

tchórzyć — kłaść uszy po sobie,

niecierpliwy - w gorącej wodzie kąpany,

wstydzić się — świecić oczyma,

podjudzać — dolewać oliwy do ognia,

zawada — kula u nogi,

dąsać się — mieć muchy w nosie.

175. Objaśnij sens wyrażeń i zwrotów o rodowodzie antycznym: Syzyfowe prace, męki Tantalu, złote jabłka, jabłko niezgody, pięta achillesowa, koń trojański, po nitce do kłębka... (możesz podać własne przykłady).

176. Wyjaśnij znaczenie frazeologizmów biblijnych: sen sprawiedliwego, być kozłem ofiarnym, kolos na glinianych nogach, ani na jotę, rzucać słowa na wiatr, judaszowe srebrniki, wdowi grosz... (uzupełnij wyliczenie własnymi przykładami).

177. Z jakimi faktami historycznymi wiążesz słowa: przekroczyć Rubikon, kości zostały rzucone, i ty, Brutusie, przeciwko mnie?, więcej światła, o święta naiwności, pójść do Canossy, zimna wojna... (podaj inne)? Objaśnij ich znaczenie.

178. Ustal, rysując strzałki, skąd wzięły się w języku polskim podane frazeologizmy. Co znaczą?

wolnoć, Tomku, w swoim domku

wstąpić na ścieżkę wojenną

być albo nie być

królestwo za konia

walczyć z wiatrakami

król jest nagi

ostatni Mohikanin

śmiej się, pajacu

między bajki włożyć

darować Inflanty

okopy Świętej Trójcy

W. Szekspir, Hamlet

M. Cervantes, Don Kichot

J. F. Cooper, Pięcioksiąg przygód

Sokolego Oka

R. Leoncavallo, Pajace

H. Sienkiewicz, Potop

A. Fredro, Pan Jowialski

J. F. Cooper, Ostatni Mohikanin

W. Szekspir, Ryszard III

Z. Krasiński, Nie-Boska komedia

I. Krasicki, Wstęp do bajek

J. Ch. Andersen, Nowe szaty cesarza

179. Uzupełnij związki frazeologiczne:

prawda ... na jaw, oliwa na wierzch..., ...piętno,... wpływ,... rolę, ...znaczenie, ...sukces,... laury,... rekord, ...przewagę,... furorę:

180. Uzupełnij związki frazeologiczne dawnymi nazwami miar i wag: dobrali się jak w... maku, liczyć na... szczęścia,... lat,... kłaków niewarte, trzy... do śmierci.

181. Jakie frazeologizmy ilustrują następujące historie:

• Po zwycięstwie nad Rzymianami pod Auskulum (279 r. p.n.e.), okupionym ogromnymi stratami, król Epiru, Pyrrus, miał powiedzieć słynne słowa: Jeszcze jedno takie zwycięstwo, a będziemy straceni.

• W 1808 roku w Bajonne (czyt. bajon - miasto w płd.-zach. Francji) Napoleon zawarł układ z rządem Księstwa Warszawskiego. Na mocy tego porozumienia odstępował Polakom 43 miliony franków wierzytelności pruskich w zamian za 21 milionów franków płatnych w ciągu czterech łat, na które trzeba było zaciągnąć pożyczki. Obiecane wierzytelności okazały się nieściągalne.

(W. Kopaliński Słownik mitów i tradycji kultury)

Marcello Bacciarelli, Nadanie konstytucji Księstwu Warszawskiemu przez Napoleona, 1809-1811

182. Czy umiesz ustalić rodowód najnowszych frazeologizmów: puścić w skarpetkach, być za, a nawet przeciw? Podaj własne przykłady takich podchwyconych wypowiedzeń.

183. Objaśnij znaczenie związków frazeologicznych: lwia część, lwie serce, lwi pazur, iść do jaskini Iwa, lew salonowy.

184. Wyjaśnij, na czym polegają błędy frazeologiczne w podanych wypowiedzeniach. Popraw je.

• Polscy reżyserzy mają na swych kontach wiele poważnych osiągnięć.

• Zwolennicy Realu musieli się obejść niezaspokojonym apetytem.

• Informacje posypały się jak z worka obfitości.

• Może się odwróci szansa.

• Pora teraz na coś dla oczu.

• Film rozstrzyga wreszcie tajemnicę egipskich piramid.

• W ostatnich sekundach wszystko wisiało na przysłowiowym włosku.

• Kwadratura Merkurego i Marsa działa jak kij w mrowisku.

• Trędowatemu bardzo łatwo przypiąć jakąś łatę.

• Jako młody chłopak przebywał w poprawczaku, później w więzieniu, gdzie spędził swoje najpiękniejsze lata.

185. Ze skrzyżowania jakich poprawnych związków frazeologicznych powstały błędy w podanych wypowiedziach?

• Pieczone gołąbki same z nieba nie spadną.

• W każdym bądź razie to nas uczy cierpliwości i spokoju.

• Awansował, by w półfinale sprawić ogromną sensację.

• Czyżby odwróciła się zła passa?

• To będzie mecz pomiędzy tymi, którzy mają do powetowania dawne porachunki.

• Tymczasem ostatnia próba zawodniczki spaliła na niczym.

• Bony oszczędnościowe przekazuję zwycięzcom drugie nagrody.

• Halloween szybko pobije na łopatki nasze tradycyjne święta.

• Armia, obok Kościoła, cieszyła się bardzo wysokim wskaźnikiem zaufania.

• Nie dbał o zdrowie, no i wyciągnął nogi.

• Sprawozdawcy sypali gromy na brak połączenia ze studiem.

• Czy sądzicie, że wyrzucalibyśmy na wiatr tyle pieniędzy?

• Jedź na prosto.

186. Zbierz jak najwięcej przysłów o pogodzie. Podziel je według pór roku.